*غزاله نائینیان
در چند دهه اخیر با افزایش گازهای گلخانه‌ای و تشدید روند گرمایش کره زمین و تغییر اقلیم، بخش‌هایی از کره زمین به خصوص در منطقه خاورمیانه تحت تأثیر خشکسالی های پی در پی و برداشت‌های بی رویه، با بحران آب مواجه شده‌اند و کشور ایران نیز از این بحران مستثنی نبوده است.
در این راستا مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده نگری اقدام به تدوین گزارشی با عنوان "بحران آب و امکان سنجی اتصال پهنه‌های آبی شمال و جنوب کشور" در سه بخش به تفکیک بخش اول: عوامل، پیامدها و روند آتی بحران آب، بخش دوم: امکان سنجی اتصال پهنه‌های آبی شمال و جنوب کشور و بخش سوم: جمع بندی، نتیجه گیری و پینهادات و بخش چهارم پرداخته است.
درمقدمه بخش اول درخصوص افزایش گازهای گلخانه‌ای و تشدید روند گرمایش کره زمین و تغییر اقلیم در خاورمیانه و مستثنی نبودن ایران از آن می‌خوانیم. در ادامه مقدمه به روند تغییرات اقلیمی اشاره شده و گفته می‌شود که در 49 سال اخیر (1395-1347) میانگین دمای کشور با شیبی حدود 0.4 درجه سلسیوس بر دهه افزایش یافته است. همچنین از سال 1384 تاکنون شاخص خشکسالی دهه‌ای کشور منفی است و از آن زمان تاکنون کشور با خشکسالی انباشته مواجه است. در بخش بعد به روند تغییرات منابع آب سطحی اشاره شده است و گفته می‌شود که منابع آب تجدید شونده کشور در دوره قبل از وقوع شکست فاحش در بارش، 124.778 میلیارد مترمکعب و در دوره پس از وقوع شکست (به طور میانگین طی 15 سال اخیر) به 88.774 میلیارد مترمکعب رسیده است یعنی حدود 36 میلیارد مترمکعب کاهش یافته است. در بخش روند تغییرات منابع آب زیرزمینی در حال حاضر حدود 120 میلیارد مترمکعب از ذخایر استاتیک منابع آب زیرزمینی از دست رفته است و با توجه به کل ذخایر استاتیک منابع آب زیرزمینی کشور که رقمی حدود 500 میلیارد مترمکعب است، می‌توان گفت که متاسفانه حدود یک چهارم ذخایر استاتیک منابع آب زیرزمینی نابود شده‌اند.
دشت‌های ممنوعه و وضعیت برداشت آب زیرزمینی به تفکیک مصارف 50 میلیارد مترمکعب در بخش کشاورزی، پنج میلیارد مترمکعب در بخش صنعت و یک میلیارد مترمکعب در بخش شرب از دیگر عوامل خشکسالی عنوان می‌شود و نکته قابل توجه این است که روند تخلیه و مصرف در حال کاهش است و این کاهش به دلیل این است که منابع آب زیرزمینی به حداکثر ظرفیت توان آبدهی خود رسیده است و ظرفیت تخلیه بیشتر ندارد.
همچنین پژوهشکده اقلیم شناسی در قالب پژوهشی وضعیت بارندگی کشور در سال آبی 97-96 و چشم انداز اقلیم ایران را بررسی کرده و اعلام می‌کند که ایران باید ضمن حضور فعال در توافقنامه پاریس، مطالبه گری خود برای تبعاتی که گرمایش زمین در کشور ایجاد کرده است را از جامعه جهانی داشته باشد.
در بخش تنش آبی و بحران شدید آب در ایران گفته می‌شود که سرانه منابع آب تجدید شونده در سال 1395 معادل 1450 مترمکعب برای هر نفر است و پیش بینی می‌شود که این عدد به 1049 مترمکعب در سال 1420 برسد بنابراین ایران در حال حاضر در مرحله تنش آبی قرار دارد.
در بخش پنجم در مقایسه میزان بهره وری آب ایران با سایر کشورها مشاهده می‌شود که متاسفانه میزان بهره وری آب در کشور ما حتی از کشورهای با درآمد پایین نیز پایین‌تر است.
در بخش دیگری از این گزارش به نقش کم آبی در تحولات سیاسی و اجتماعی کشورها اشاره شده است و پیش بینی کرده که 33 کشور جهان در سال 2040 میلادی با استرس بسیار بالای آبی مواجه باشند. در این گزارش با اشاره به سابقه مدیریت منابع آب در اقلیم خشک ایران از زمان ظهور تمدن در این کشور، به قنات‌ها و سدهای تاریخی ایرانیان از دیرباز اشاره شده و بر توجه ایرانیان به تنگناهای اقلیمی و جغرافیایی از دیرباز تاکید کرده است.
این گزارش همچنین افزایش گازهای گلخانه‌ای، تشدید روند گرمای کره زمین، تغییر اقلیم، خشکسالی های پی در پی، برداشت بی رویه، قیمت بسیار پایین آب، صادرات آب مجازی و ... را از عوامل پیدایش و تشدید بحران آب می‌داند. در بخشی از این گزارش به سابقه تجربه و کار در بحث آمایش سرزمین در ایران پرداخته شده است.
بر این اساس نگاه سازه‌ای و فیزیکی به توسعه بخش آب و وجود نواقص در قوانین و مقررات حوزه آب، استقرارفعالیت های آب بر در مناطق خشک به عنوان چالش‌های بروز خشکسالی عنوان شده است.
در بخش چاه‌های غیرمجاز و برداشت از این چاه‌ها اشاره شده است که در 51 سال اخیر 131 میلیارد مترمکعب و در 15 سال اخیر 75 میلیارد مترمکعب آب از مخازن آب زیرزمینی کشور اضافه براشت داشته‌ایم و این برداشت‌ها باعث شده است که از 609 دشت کشور، برداشت آب در 366 دشت ممنوع اعلام شود.
این گزارش الگوی کشت نامناسب، ارزانی آب در ایران (در ایران مشترکان سه برابر کمتر از قیمت تمام شده آب، هزینه پرداخت می‌کنند) و درنظر نگرفتن ارزش آب در ایجاد ارزش افزوده از محصولات کشاورزی را از دیگر عوامل تشدید بحران آب در کشور عنوان کرده است.
در بحث آب مجازی بر اساس آمار اعلام شده در حدود سه دهه گذشته (سال 1986 تا 2011 میلادی) میزان صادرات آب مجازی در جهان از 438 میلیارد مترمکعب به 989 میلیارد مترمکعب افزایش یافته است و ایران تنها با 15 میلیارد مترمکعب واردات آب مجازی در رتبه هشتم جدول تجارب آب مجازی است و ژاپن که بحران آب ندارد با واردات آب مجازی به میزان 92 میلیارد مترمکعب (یعنی شش برابر واردات ایران که حدود 70 درصد آب تجدید پذیر سالانه ماست) در رتبه نخست قرار دارد.
بهره وری پایین آب در بخش‌های مختلف، افزایش تقاضای ناشی از افزایش جمعیت کشور، پیامدهای بحران آب، بیابان زایی، فرونشست، تخلیه روستاها، شورشدن ذخائر آبی، از بین رفتن تالاب‌ها باعث ایجاد محدودیت‌های منابع آبی در کشور شده است.
در بخش بررسی امکان پذیری اتصال پهنه‌های آبی شمال و جنوب کشور به تاریخچه مختصری از ایده اتصال پهنه‌های آبی شمال و جنوب کشور پرداخته شده و طرح‌ها و ایده‌های مطرح شده در دریاچه های کویری ایران، کانال لوت، کانال ایران رود، طرح آبراه خلیج فارس- دریای خزر بررسی شده است و نکته قابل توجه این است که منبع تأمین آب آبراه خلیج فارس-دریای خزر، از منابع آب شیرین سطحی و زیرسطحی موجود در کشور پیش بینی شده است و لذا مشکلات زیست محیطی مترتب بر انتقال آب شور به کویر مرکزی ایران و شور شدن منابع آبی را به دنبال نخواهد داشت.
همچنین در این گزارش مروری بر کانال‌های انتقال آب در جهان از جمله کانال سوئز، کانال پاناما، کانال قره قوم، کانال نیکاراگوئه، کانال ولگا-دن و تأثیر آنها بر فجایع زیست محیطی انجام شده است.
اجرای طرح اتصال دریای خزر و خلیج فارس علی رغم منافع ژئوپولیتیکی که ممکن است برای کشور فراهم آورد، اما صرف نظر از عدم توجیه اقتصادی، این طرح می‌تواند محیط زیست، اکوسیستم و بستر زیستس کشور را با مسائل و چالش‌های جبران ناپذیری روبرو سازد به خصوص اگر انتقال آب شور به کانال مد نظر باشد.
همچنین گزینه‌های جایگزین جهت تأمین آب، انتقال آب بین حوضه‌ای، حوضه‌های آبخیز مشترک مرزی (آب‌های مرزی)، آب‌های برون مرزی، شیرین سازی آب دریا، سهم ایران در تولید آب شیرین از دریا و طرح‌های موجود به منظور شیرین سازی آب دریا در کشور در این گزارش بررسی شده است.
کشور ایران چندین سال است که با بحران آب دست و پنجه نرم می‌کند و سرعت حرکت به سمت ورشکستگی آبی شتاب یافته است، اما با پیشینه تاریخی ایرانیان در مدیریت منابع آب، می‌توان گفت که ایران به ورشکستگی آبی دچار شده است و به ناچار مرکز و شرق کشور تخلیه می‌شود، اگرچه در صورت عدم مدیریت بهینه منابع آب و در نظر نگرفتن ملاحظات آمایش سرزمین، ورشکستگی آبی گزینه دور از ذهنی نیست.
بر این اساس، اجماع متولیان برنامه ریزی توسعه اقتصادی-اجتماعی، بخشی و کالبدی به نظام یکپارچه مدیریت سرزمین مبتنی بر آمایش سرزمین، فراهم کردن زمینه اجرایی راهبردهای بلندمدت بخش آب از منظر آمایش سرزمین، طراحی و اعمال ساز و کار قیمتی تبعیضی برای مناطق کشور، برقراری تعرفه یا جریمه‌های بازدارنده مصرف بیش از حد استاندارد در مصارف مختلف و ایجاد و توسعه بازارهای محلی آب به عنوان راهبردها و سیاست‌هایی که درخصوص مدیریت بحران آب باید مورد توجه بیشتری قرار گیرد.
همچنین الزام فعالیت‌های صنعتی به بروز رسانی فناوری در راستای افزایش بهره وری آب مصرفی، تدوین الگوی کشت متناسب با اقلیم مناطق مختلف کشور ظرف حداکثر یک سال آینده، تمرکز استقرار صنایع با مصرف بالای آب در سواحل جنوبی کشور، بازسازی شبکه آب و فاضلاب در راستای کاهش هدررفت آب، رعایت کلیه ملاحظات زیست محیطی، عدم انتقال بیشتر آب بین حوضه‌ای برای مصارف کشاورزی و صنعت از دیگر راهکارهای مدیریت بحران آب مطرح شده است.